ماشین تجدد‌گرایی در دوره پهلوی به خصوص پهلوی اول با سرعت بیشتری پیدا کرد. مدرنیسم و مدرنیته در تمامی ابعاد بیشتر شهرهای بزرگ ایران و تهران را فراگرفت. نهادهای مهمی مثل «کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان» و «شورای کتاب کودک» در این دوره پایه‌گذاری شد. موزه ایرانک به اهمیت این نهاد‌ها در بخش پهلوی پرداخته و نمونه‌های بدیعی از بازی‌افزارهای مردم‌ساخت و صنعتی این دوره را برای بازدید عموم قرار داده است.
بازی‌افزارهای مردم‌ساخت
اسباب‌بازی‌های حلبی سنتی
محمدرضا مصطفایی‌نیا هفتاد و هشت سال پیش در سرچشمه تهران به دنیا آمد. پدرش در خیابان حرم شاه عبدالعظیم بقالی داشت. در هفت سالگی وارد مدرسه شد اما تا کلاس چهارم بیشتر درس نخواند. در یازده سالگی فن سماورسازی و چراغ‌سازی را نزد استاد آشتیانی آموخت. بعد از آن شروع به ساخت ا‌سباب‌بازی به این شیوه کرد. او انواع مدل‌های ماشین آن زمان را به شکل ساده با حلب می‌ساخت و به زائرین شاه عبدالعظیم می‌فروخت.
بیشتر بخوانید: معرفی عروسک بومی لیلی
اسباب‌بازی‌های مردم‌ساخت
کودکی زویا پیرزاد
«آلن» عروسک سیاه‌پوست کودکی زویا پیرزاد
عروسک «آلن» در کتاب «چراغ‌ها را من خاموش می‌کنم» با نام «تام» حضور دارد. دوقلوها بیشتر از عروسک‌های دیگر مواظب «تام» بودند که «مبادا طفلکی فکر کند به خاطر رنگ پوست کمتر دوستش داریم.» صفحه 26 کتاب
«راپونزل» عروسک کودکی زویا پیرزاد
راپونزل در کتاب «چراغ‌ها را من خاموش می‌کنم» عروسک مورد علاقه آرمینه و آرسینه، فرزندان دوقلوی شخصیت اصلی داستان است و گم شدن و پیدا شدن آن بخشی از حضور معماگونه دختر همسایه جدید را نمایش می‌دهد.
میمون عروسک کودکی زویا پیرزاد
میمون عروسکی است که دایی زویا پیرزاد در سن ده‌سالگی به او هدیه داده است. لباس‌اش را مادر زویا بافته و برای‌اش گوشواره زنجیری آویزان کرده است.
عروسک‌های کودکی زویا پیرزاد
شورای کتاب کودک
پایه‌گذاران شورای کتاب کودک و معماران نظام نهاد کودکی در ایران
تــوران میرهادی (1306-1395) نظریه‌پرداز آموزش و پرورش، استاد ادبیات کودکان و اندیشه‌مند نهادگذار که پس از جنگ جهانی دوم به فرانسه رفت و با دیدگاه‌های مدرن آموزش و پرورش جهان آشنا شد و در آغاز دهه 1330 در بازگشت به ایران، مدرسه فرهاد را به عنوان آموزشگاهی خلاق و پیشرو پایه گذاشت. کار شاخص میرهادی و همکاران او نهادسازی در زمینه ادبیات کودکان، کتابخانه‌های کودک و آموزش و پرورش خلاق بود. توران میرهادی پس از انقلاب همه زندگی خود را وقف تدوین فرهنگنامه کودکان و نوجوانان کرد.
عباس یمینی‌شریف (1298-1368)شاعر، نویسنده، آموزشگر و روزنامه‌نگار که از پیشگامان شعر کودک در ایران است. او در دهه 1320 نشریه «بازی کودکان» را راه انداخت و اولین سردبیر «کیهان بچه‌ها» و به نوعی پایه‌گذار دیرپاترین نشریه کودکان ایران است. او در کنار شاعری و روزنامه‌نگاری برای کودکان، آموزشگر هم بود و مدرسه «روش نو» را به همراه همسرش پیش می‌برد. یمینی‌شریف به همراه دیگر یاران، در بنیاد گذاشتن شورای کتاب کودک نقش داشت و همیشه تا هنگامی که بود، با این نهاد همکاری می‌کرد.
لیـلی آهــــی (ایمن) (1308-1397) یکی از برجسته‌ترین پیشگامان تحول در نگرشهای تعلیم و تربیتی و سوادآموزی و نهادسازی ادبیات کودکان ایران است. او در دانشگاه تربیت معلم، استاد بود و درس‌های روان‌شناسی کودک و ادبیات کودکان را برعهده داشت. به گفته ثریا قزل‌ایاغ کار او در عرصه کتاب‌های درسی تحولی نو آفرید و به طور کلی شالوده کتاب‌های درسی را چند گام به پیش برد و سبب شد میلیون‌ها کودک و نوجوان ایرانی از آن بهره ببرند. در گستره تحول نشر کتاب کودک صاحب‌نظر بود و به عنوان نویسنده بیش از سی کتاب در حوزه‌های نظری و ادبی تالیف کرده است. ویژگی اصلی او برخورداری از دانش نظری گسترده و ذهنی نهادگرا و بهکارگیری هم‌زمان آن در به‌سازی فرهنگی جامعه ایران بود.
توران‌دخت اشتیــاقی (1309-1394) یکی دیگر از چهره‌های تابناک فرهنگ کودکی و آموزش و پرورش نو در ایران که کار حرفه‌ای‌اش را در آموزش و پرورش از دهه 1330 آغاز کرد، به مدرسه‌داری پرداخت و در کنار آن همراه با دیگر همکاران، بنیاد ترویج کتاب‌خوانی را در ایران پایه گذاشتند. اشتیاقی سال‌ها در مدرسه عالی شمیران و دانشگاه مکاتبه‌ای آموزش داد و در این دو مرکز کتاب‌ها و جزوه‌های بسیاری در زمینه کودک‌یاری، ادبیات کودکان و راه‌های ترویج خواندن نوشت و منتشر کرد.
معصومه سهراب (1304-1383)، یحیی مافی (1302-1392) دو تن از برجسته‌ترین پیشگامان آموزش و پرورش نو و خلاق در ایران و در یک سده گذشته که مدرسه‌داری را از کودکستان مهر شروع کردند و به مدرسه مهران که از آموزشگاههای خلاق کودک‌محور در دهه 1340 و 1350 بود، رساندند. مدیریت این دو بر مدرسه مهران، الگویی کم‌مانند، از همکاری و هم‌فکری بود. معصومه سهراب برنامه‌ریز و برنامه‌ساز بود و یحیی مافی مدیر و معمار. این دو تا آخرین سال‌های زندگی یکی از ستون‌های تداوم کار شورای کتاب کودک و فرهنگنامه کودکان و نوجوانان بودند.
بنیانگذاران شورای کتاب کودک
عروسک‌های مدرسه مهران
مجموعه عروسک‌های «مدرسه مهران» که دست‌ساز هستند، با هدف آشنایی دانش‌آموزان با پوشاک ایرانیان در دوره‌های مختلف تاریخی به سفارش مدیران مجتمع آموزشی مهران، معصومه سهراب و یحیی مافی با دستان هنرمندی که در دهه 40 در وزارت فرهنگ و هنر به این کار مشغول بود، ساخته شد. اهمیت این مجموعه در خلاقیت بهکارگیری عروسک برای نمایش سنت پوشاک مردم ایران در دوره‌های گوناگون تاریخی در بستر آموزش است.
عروسک‌های مدرسه مهران
کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان
کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان یکی از موسسه‌های فرهنگی در حوزه فرهنگ کودکی است که در چارچوب شکل‌گیری نظام نهاد کودکی ایران در بهمن ماه 1344 پایه‌گذاری شد. این موسسه ابتدا کار خود را با بنیاد گذاشتن کتابخانه آغاز کرد و سپس با آگاهی از این که تولید کتاب کودک بخشی جدایی‌ناپذیر از گسترش کتابخانه‌های کودک است، انتشارات کانون پایه گذاشته شد. در ادامه با راه‌اندازی شبکه کتابخانه‌های شهری کار خود را گسترش داد و تا سال 1348 دوازده کتابخانه ثابت در مناطق گوناگون و به ویژه جنوب شهر تهران راه انداخت که تاثیر بسزایی در طرح نیازهای کودکان به کتابخانه و ادبیات کودک داشت. کانون پرورش فکری کودکان خیلی زود حوزه‌های کارش را گسترش داد و به تولید فیلم سینمایی، انیمیشن، تئاتر و موسیقی کودک، آموزش نقاشی و... پرداخت. فعالیت‌های کانون تنها محدود به کودکان شهری نبود و با راه‌اندازی کتابخانه‌های سیار روستایی کتاب و کتابخانه به دورافتاده‌ترین مناطق ایران برده می‌شد و برای کودکان جدای از کتاب، فیلم نمایش می‌دادند و تئاتر اجرا می‌کردند. کانون پرورش فکری کودکان اکنون با بیش از هزار کتابخانه و مرکز آفرینش‌های هنری و سازمان‌های گوناگون در زمینه انتشارات، فیلم و تئاتر و موسیقی، تربیت کتابدار و... بزرگ‌ترین موسسه فرهنگی در حوزه کودک و نوجوان در ایران است.
مهمان‌های ناخوانده نوشته فریده فرجام و تصویرگری جودی فرمانفرماییان، نخستین کتابی بود که انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان منتشر کرد.
قسمت‌های دیگر موزه را در لینک‌ها زیر ببینید: