نمایش در جوامع کهن، اهدافی متفاوت با نقش کنونی آن داشت که از آن میان می‌توان به ایجاد همبستگی میان مردم، نیرومند ساختن باورهای مذهبی و پاسداری جامعه از آسیب‌ها و زیان‌های اشاره کرد. بنابر این مخاطبان نه از جنبه جنسیتی و سنی، بلکه از نظر دینی و قومی و نژادی بخش‌بندی می‌شدند و زن و مرد و کودک و پیر و جوان همه مخاطبان این نمایش‌ها بودند. جداسازی موضوعی و ساختاری در دنیای نمایش، کاری جدید است.
همه شیوه‌های نمایش عروسکی ایرانی را نخست، خیمهشببازی می‌نامیدند. چرا که هم در برگیرنده صحنه نمایش عروسکی (خیمه) و هم در برگیرنده یک عنوان کلی (شب‌بازی) برای مشخص کردن نوع نمایش بود. بعدها نام داستان‌ها بر روی شیوه‌های نمایشی گذاشته شد و آن‌ها با نام‌های پهلوان کچل (شیوه دستکشی)، شاه‌سلیم‌بازی یا خیمهشببازی (شیوه نخی) و سایه بازی، از یکدیگر جدا شدند.
این نوع نمایش در ادب فارسی با نام‌های «لعبت‌بازی»، «شب‌بازی»، «پرده‌بازی» و در مناطق مختلف ایران از جمله شیراز با نام‌های «جی‌جی ویجی»، یا در اصفهان «عروسک پشت پرده» و یا به اعتبار داستان معروف پهلـوان کچل، «پهلوان کچلک» نیز خوانده شده است. در لغتنامه دهخدا در زیر مدخل "خیمهشببازی" آمده است:
خیمهشببازی، نوعی نمایش است که در آن عروسک‌هایی بشکل‌های مختلف می‌سازند و بروی صحنه می‌آورند و آن عروسک‌ها به نخ‌های نازک متصل است که بوسیله آن نخ‌ها عروسک‌ها بحرکات مختلف واداشته میشوند.
در خیمهشببازی عروسک گردان‌ها با سوت سوتکی به نام "صفیر" که در دهان می‌گذارند، با صدای زیر، نازک و نامفهوم به جای عروسک‌ها صحبت می‌کنند. این نوع صدا سبب می‌شود که ناهمسانی میان عروسک‌ها و نقش‌ها چندان احساس نشود. صفیر عبارت است از دو قطعه فلز نازک، که بین آن‌ها پارچه‌ای قرار داده‌اند و با نخ محکم به هم بسته شده‌اند. شخص تمبک‌ز‌ن که مرشد نام دارد و به نوعی نمایش‌گردان نیز به‌شمار می‌آید، با عروسک‌ها به گفت‌وگو می‌‌پردازد و صحبت‌های آن‌ها را برای حاضران به‌صورت شمرده تکرار می‌کند. در واقع، مرشد عروسک‌ها را به حرف درمی‌آورد. اما محور اصلی بازی در نمایش خیمهشببازی گفت‌وگوی مبارک و مرشد، زد و خورد او با دیگر عروسک‌ها و رقص و آواز است. ساز دیگر در این نمایش کمانچه است. کمانچه‌زن در طول نمایش مرشد را همراهی می‌کند.
در خیمهشببازی دوره قاجار، نزدیک به 150 عروسک به کار گرفته می‌شدند. شمار زیادی از این عروسک‌ها، پیشه‌های زمان خود، مانند سقاباشی، جاروکش، جارچی باشی، قابله، طبق‌کش و مهتر را معرفی می‌کنند. شمار دیگر همراهان شاه سلیم، عروس و همراهان عروس و رقاصان بودند، مانند طیاره خانوم(طائره خانم) و خانوم فانوسی (رقصنده‌ای با فانوس‌هایی در دستانش).
نمایش خیمهشببازی چه ویژگی‌هایی دارد؟
نمایش خیمهشببازی هنری جذاب و مفرح است و به خاطر ویژگی طنزش قابلیت ایجاد سرگرمی برای کودکان را دارد. بداهه‌پردازی از ویژگی‌های منحصر به‌فرد خیمهشببازی است. بداهه‌پردازی این امکان را به هنرمندان خیمه‌شب‌باز می‌دهد که بخش‌های مختلف نمایش را بر اساس گروه سنی بازدیدکنندگان و حتی مناسبت‌‌های اجتماعی تغییر دهند. از دیگر ویژگی‌های مهم خیمهشببازی، تعامل با تماشاگران است. بازیگران می‌توانند با تماشاگران ارتباط برقرار کنند و آن‌ها را به نوعی در روند داستان دخالت دهند.
نمایش‌های عروسکی همچون خیمهشببازی، بیشتر در مراسم جشن و شادمانی اجرا می‌شدند، از این رو رسالت اصلی آنان رساندن پیام‌های اخلاقی فراگیر بود.
احمدی و عبدالملکی از خیمه‌شب‌بازهای قدیمی
نمایش خیمهشببازی در موزه کودکی ایرانک
خیمه و 12 عروسک خیمهشببازی موزه کودکی ایرانک سال 1397 بر اساس خیمه قدیمی استاد بهروز غریب‌پور که قدمتی بالای 80 سال دارد توسط دو هنرمند نمایش خیمه مریم اقبالی و علی پاکدست از چوب و پارچه بازسازی شد. 12 عروسک خیمه موزه کودکی ایرانک که در اتاق نمایش موزه قرار دارند، عبارتند از: شاه‌سلیم، فرخ‌خان، مبارک، زیور قابله و نوزاد در بغلش، سقاباشی، جاروکش، خانوم فانوسی، پهلوان، بندباز و پسرک، طبق‌کش، طبال و دیو.
در تمامی تورهای موزه در مورد تاریخچه نمایش‌های کودکان و نوجوانان در ایران صحبت می‌شود که بخشی از آن به معرفی کامل نمایش خیمهشببازی اختصاص دارد و بخشی کوتاهی از فیلم «خیمه شب بازی به شیوه‌ی قاجار» به کارگردانی بهروز غریب پور و شادروان استاد رضا خمسه‌‌ای در نقش مرشد، عیسی رزم‌جو(کمانچه نواز) و با عروسک گردانی مریم اقبالی و رضا پاکدست پخش می شود. و برای آشنایی بیشتر بازدیدکنندگان با این نمایش عروسکی قدیمی، در طول سال چند نوبت از هنرمندان خیمه‌شب‌باز برای اجرا در موزه کودکی ایرانک دعوت می‌شود.
بازدید مهدکودک‌ها از اتاق نمایش ایرانک
برای ثبت نام در کارگاه‌های موزه ایرانک به لینک زیر مراجعه کنید.
برای اطلاع از سایر کارگاه‌های موزه به لینک‌های زیر مراجعه کنید:
کارگاه آموزش انیمیشن موزه کودکی ایرانک
کارگاه قصه‌های شاهنامه موزه ایرانک
تور نخودچی‌های موزه ایرانک