اجرای نمایش سایه در موزه کودکی

هر نفسی از سر طنازینی

بازی شب ساخته شب بازینی

لعبت بازی پس این پرده هست

گرنه بر او این همه لعبت که بست

"نظامی"

نقش سایه‌های فانوس و لامپا بر چادر و دیوار، الهام بخش پدیداری خیمه‌شب‌بازی بوده‌اند. افزون بر این، سایه برای انسان روزگار کهن، معنایی بیش از بازتاب جسم و رابطه آن با نور داشته است. انسان روزگار دور، سایه را موجودی مرموز با ماهیتی مستقل از وجود خود می‌دانست که پیوسته او را دنبال می‌کرد. از این رو جادوگران می‌کوشیدند با سایه‌بازی بر مخاطبان تاثیر بگذارند. در همه جوامع، سایه‌بازی به شکلی ژرف در آیین‌های جادوگری ریشه داشت و سپس به زندگی روزمره مردم راه یافت. با گذشت زمان، از نفوذ گسترده جادوگری کاسته شد و آدمیان دریافتند که سایه، بازتاب جسم در پرتو نور است.
فانوس خیال افزاری که سایه و تصویر نشان می‌داده گویا همزمان چراغ Tseou-ma-Teng چینی است که به ایران آمده است و آنطور که از قراین بر می آید در قرن‌های اولیه‌ی اسلامی آنرا بخوبی می‌شناخته اند و به کار می‌برده اند. فرهنگ غیاث اللغات آنرا اینگونه تشریح کرده است: فانوسی باشد که اندرون آن گرد شمع یا گرد چراغ بر چیزی حلقه‌ی تصاویر از کاغذ تراشیده وصل کند و آن چیز را به گردش آرند. عکس تصاویر از بیرون فانوس با یک گونه لطف می‌نماید.

نمایش سایه گونه‌ای از نمایش‌های باستانی است که در آن عروسک‎های تخت بین منبع نور و یک صفحه شفاف حرکت داده می‌شوند. نمایش سایه در گذشته اغلب در شب اجرا می‌شد و از چراغ نفتی یا شمع به عنوان منبع نور استفاده می‌کردند. سایه‌بازی از قدیمی‌ترین فرم‌های نمایشی است که در آسیای جنوب شرقی، چین، شبه قاره هند و ایران رواج داشته است. بر این اساس تصاویر رنگی که بر استوانه حین گردش با هم ترکیب می شد و در نتیجه بر فانوس سایه‌ها یا تصویرها متحرک به نظر می‌رسید.در میان گروهی از قوم‌های ایرانی به ویژه طایفه‌های چادرنشین ترک، نمایش سایه‌ای قره‌گوز فراگیر بود. قهرمان اصلی این نمایش‌های عروسکی که تاریخ پیدایش آنها به نیمه نخست سده هشتم هجری باز می گردد، قزه‌گوز(سیاه چشم) نام داشت. گروهی برآنند که استاد محمد کوشتری، که گمان می‌رود در میانه سده 14 میلادی می‌زیست، آفریننده این گونه نمایش است. او از ایران به ترکیه کوچ کرد و در آنجا استاد نمایش سایه شد. قره‌گوز از پوست شتر نقاشی شده درست می‌شد و 50 تا 60 نقش دارد.

بازی خیال نیز گونه‌ای سایه بازی بود که در چادر اجرا می‌شد. عروسک‌ها را بیشتر از چرم می‌بریدند. در میانه چادر آتش می‌افروختند. با حرکت دادن عروسک‌ها در برابر آتش سایه‌ها بر دیوارهای چادر نقش می‌بستند. در حقیقت دیوارهای چادری پرده‌های این سایه بازی بود. بازی خیال تا نیم سده پیش میان چادرنشینان دوره گرد ایران فراگیر بود.

خیمه‌سایه‌گردان، گونه‌ای دیگر از سایه‌بازی به شمار می‌آید. هنگام اجرای آن در فضایی بسته، پارچه‌ای را به سه کنج دیوار می‌آویختند و منبع نوری را در پشت این ملافه جای می‌دادند. نمایشگردان برای به جنبش در آوردن عروسک‌ها به پشت پرده می‌رفت. اگر بازی در هوای آزاد اجرا می‌شد، نمایشگردان در چادر یا خیمه جای می‌گرفت. پارچه‌ای سفید را جلوی خیمه می‌بستند و چراغی پشت آن می‌گذاشتند. جلوی خیمه دو یا سه نوازنده با آواز و گفت‌وگو ، داستان را بازگو می‌کردند. عروسک‌ها که رنگی بودند، از پوست شفاف و صیقلی شده شتر ساخته می‌شدند و کمابیش یک وجب درازا داشتند. سر عروسک را باچوب نازکی که به آن گیر می‌دادند، به آسانی به جنبش در می‌آوردند. نور از بالا تابانده می‌شد و از این رو تماشاگران ، چوب‌ها و نمایشگردان را نمی‌دیدند.
به گفته استفان هربرت، تئاتر سایه به صورت غیرخطی به اسلاید و در نهایت به سینماتوگرافی تبدیل شد. اصل مشترک در این نوآوری ها استفاده خلاقانه از نور، تصاویر و صفحه نمایش بود.به گفته الیو کوک، در توسعه سایه‌بازی و سینمای مدرن شباهت‌های زیادی وجود دارد، مانند استفاده آن‌ها از موسیقی، صدا، تلاش برای معرفی رنگ ها و محبوبیت انبوه.
هر چند ممکن است این گونه از نمایش برای کودکان به جز در موزه کودکی ایرانک بندرت در سالن‌نمایش اجرا می‌شود. اما آموزش سایه‌بازی با دست و انگشتان هنوز هم در میان کودکان و نوجوانان و بزرگسالان سرگرمی جذاب و هیجان‌انگیز است.

نمایش سایه چه کاربردهایی دارد؟

از جمله کاربردهای نمایش سایه برای کودکان می‌توان به مواردی مانند تقویت حس همکاری و هماهنگی در اجرا، افزایش توان حسی حرکتی، تقویت فن بیان و آموزش ساخت عروسک اشاره کرد. کودکان در حین ایجاد سایه می‌توانند به جای عروسک‌ها حرف بزنند. به این ترتیب یاد می‌گیرند که به سایه‌ها هویت ببخشند و ازین طریق با چیستی نمایش آشنا می‌شوند. آنها با مقوا اشکال مختلفی می‌سازند و به یک چوب وصل می‌کنند تا بتوانند در دست بگیرند و حرکت بدهند. این اشکال در گروه‌های سنی مختلف بسته به اجرای نمایش متفاوت است.

نمایش‌ سایه در موزه کودکی ایرانک

بخشی از برنامه‌های تور موزه کودکی ایرانک به تاریخچه نمایش‌های کودکان اختصاص دارد که در آن به نمایش سایه نیز می‌پردازیم و در کنار میز کوچک سایه همه شرکت کنندگان در تور می توانند به پشت میز رفته و نخستین نمایش سایه خود را داشته باشند. در آموزه اولیه به آن‌ها و مربیان همراه و یا والدین ‌شان گفته می‌شود که چگونه می‌توانند بسیار راحت در کنار هم یک کتاب بخوانند و عروسک‌های سایه شخصیت‌های داستان را با مقوا یا تلق رنگی بسازند و با یک چراغ قوه یا شمع روی پرده سفید یا روی دیوار، سقف، یا زمین نمایش سایه‌ اجرا کنند و چگونه حین نمایش با جلو و عقب بردن عروسک‌ها، سایه‌های عروسک‌ها بزرگ و کوچک کنند. یا خیلی ساده با تغیر حالت دست‌ها و انگشتان خود زمانی که وسایل ساخت عروسک‌ها را ندارند، نمایش سایه‌ زیبای را خلق کنند.

در موزه کودکی ایرانک به مناسبت‌های گوناگون نمایش‌های سایه متنوع و حرفه‌ای برای گروه‌های سنی مختلف اجرا می‌شود. مانند: "المر" ، "مهمان‌های ناخوانده"، "رستم و اکوان‌دیو"، "زال و سیمرغ"، "متل دویدم و دویدم"، "قورباغه و غریبه"، "اما فردیناند این کار را نکرد" و .... پیش از هر نمایش سایه در موزه، کودکان به کمک راهنماها و با مشارکت والدین خود عروسک‌های سایه آن نمایش را می‌سازند تا پس از نمایش روی پرده، اجرای یک نمایش سایه را تجربه کنند. اجراگران نمایش سایه در موزه ایرانک با مشارکت دادن کودکان و تعامل با آن‌ها سعی بر بالا بردن توانایی‌های دیگر کودکان مثل نقاشی، کاردستی، فن بیان و ... دارند.

آشنایی کودکان در تورهای موزه با شیوه اجرای نمایش سایه و سایه‌‌بازی

تجربه کودکان از ساخت عروسک‌های سایه و اجرای نمایش سایه پشت پرده بزرگ موزه کودکی ایرانک

اجرای نمایش سایه المر

نمایش سایه زال و سیمرغ

نمایش سایه اکوان دیو

نمایش سایه مهمان‌های ناخوانده

نمایش سایه اما فردیناند این کار را نکرد

نمایش سایه دویدم و دویدم

نمایش عروسکی خیمه‌شب‌بازی

نمایش در جوامع کهن، اهدافی متفاوت با نقش کنونی آن داشت که از آن میان می‌توان به ایجاد همبستگی میان مردم، نیرومند ساختن باورهای مذهبی و پاسداری جامعه از آسیب‌ها و زیان‌های اشاره کرد. بنابر این مخاطبان نه از جنبه جنسیتی و سنی، بلکه از نظر دینی و قومی و نژادی بخش‌بندی می‌شدند و زن و مرد و کودک و پیر و جوان همه مخاطبان این نمایش‌ها بودند. جداسازی موضوعی و ساختاری در دنیای نمایش، کاری جدید است.

منبع:
محمدی، محمدهادی؛ قایینی، زهره(1380). تاریخ ادبیات کودکان ایران: ج4، ادبیات کودکان در دوره مشروطه. تهران: موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان.

برای ثبت نام در کارگاه‌های موزه ایرانک به لینک زیر مراجعه کنید.

لیست کارگاه‌های موزه ایرانک

برای اطلاع از سایر کارگاه‌های موزه به لینک‌های زیر مراجعه کنید:

کارگاه آموزش انیمیشن موزه کودکی ایرانک

کارگاه قصه‌های شاهنامه موزه ایرانک

تور نخودچی‌های موزه ایرانک

اجرای نمایش عروسکی در موزه کودکی

موزه ایرانک: خیمه‌شب‌بازی