ما لعبتکانیم و فلک لعبت باز
از روی حقیقتی نه از روی مجاز
بازیچه همی کنیم بر نطع وجود
افتیم به صندوق عدم یک یک باز
بازی و پیوند عاطفی کودکان با عروسکها و نیز آیین‌ها و آداب اسطوره‌ای و جادویی، که صورتک‌ها و پیکرک‌ها در همه آن‌ها نقش دارند، مهمترین خاستگاه‌های نمایش عروسکی به شمار می‌آیند. هزاران سال از پدید آمدن عروسک‌های نمایش می‌گذرد.
عروسک لولائی شبيه به عروسک‌هاى خيمه شب بازى از جنس سنگ مرمر . هزارۀ سوم پيش از ميلاد جیرفت.
در خاور زمین، شیوه‌های گوناگون نمایش عروسکی همچون سنت‌های دیرپای فرهنگی، سده‌های دراز نسل به نسل گشته تا به روزگار ما رسیده است. بخش بزرگی از ادبیات نمایشی کودکان ایران را باید در نمایشهای عروسکی جست‌وجو کرد. سایه‌بازی و خیمه‌شب‌بازی از نمایشهای عروسکی ایران هستند که هر دو عناصر داستانی نیرومندی دارند. برخی از ترانه‌های کودکان از مایه‌های نمایش عروسکی برخوردارند و گمان می‌رود پایه روایی نمایشهای عروسکی بوده اند. نمایش های عروسکی پیوسته از سرزمینی به سرزمین دیگر رفته، دگرگون شده‌اند و نام‌های نو یافته‌اند. سایه‌بازی، بازی خیال، خیمه سایه گردان، پهلوان کچلک، شب بازی، خیمه‌شب‌بازی، خم بازی، عروسک پشت پرده و جی جی ویجی از جمله نمایشهای عروسکی هستند.
گروهی بر آن‌اند که نمایش عروسکی از کشورهایی چون چین و هند به ایران آمده است. اما شماری بر این باورند که اینگونه نمایشی در ایران ریشه داشته است. عروسکها با آیین‌های جادوگری پیوستگی دارند. برپایه اندیشه‌های جادویی، عروسک و نقاب می‌تواند به جای آدمی نقش بازی کند و کنش‌های او را انجام دهد. جادوگران با ساختن نقاب و عروسک برگرفته از پیکرک‌های اسطوره‌ای بر تبار و مردمان خود تاثیر می‌گذاشته‌اند. آن‌ها با اجرای آیین‌های جادویی به دو کار همزمان دست زدند: هم گونه‌ای ویژه از نمایش را آفریدند و هم ادبیات نمایشی را بنیان نهادند.
حکایت استاد ترک و پرده بازی او و حکایت استاد نقاش در اشترنامه که گروهی آن را اثر فریدالدین عطار نیشابوری می‌دانند، سند ارزنده‌ای به شمار می‌آیند که از وجود نمایش عروسکی در سده‌های ششم و هفتم هجری در ایران خبر می‌دهند. از حکایت نخست چنین بر می‌آید که نمایشگردان ترک، هفت شاگرد و عروسک‌های رنگارنگ داشته. شاعر، آشکارا به اسباب نمایش همچون نطع و پرده اشاره می‌کند. در حکایت دوم از استادی سخن به میان می‌آید که درون پرده می‌نشسته و با عروسک‌های نخی، نقش‌های شگفتی اجرا می‌کرده است. در شعر چندین بار از صندوق عروسکها نام برده می‌شود.
دختر بچه‌ها از گذشته‌های دور برای عروسک بازی ساعات متوالی یکجا می‌نشسته‌اند و از زبان عروسکها مانند خیمه‌شب‌بازی گفت‌وگو می‌کردند و عروسکها را حرکت می‌دادند و طبق اوضاع و روش خانوادگی خودشان صحنه‌هایی را بازی می‌کردند و سخنانی را تکرار می‌کردند که از بزرگتر دیده یا شنیده بودند. دعوا و کتک‌کاری ، قهر و آشتی، گله و گله زاری، عروسی ، ... می‌کردند و در دیگ‌های کوچک غذا می‌پختند و لباس عروسکها را می‌شستند همه اینها نخستین صحنه نمایشهای کودکانه و نمایشهای عروسکی بود.
عروسک‌بازی دختران. کتاب مفتاح الفضلا. محمود شادی‌آبادی. سده 9. نسخه خطی.
صحنه عروسک‌بازی دختران در روز جمعه. کتاب الف و بای مصور. مفتاح‌الملک. 1303ق.=1264ش. چاپ سنگی.
صحنه عروسک‌بازی دختران در موزه کودکی ایرانک
در روزگار نو با رسوخ هر چه بیشتر پدیده‌های فرهنگی غرب به زندگی ایرانیان تئاتر به یکی از هنرهای برجسته و شایان توجه تبدیل شد. دهه 1340 و 1350 اوج تجربه اندوزی و کوشش دست اندرکاران هنرهای نمایشی در ایران است. در دی ماه 1350 مرکز تئاتر کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان با هدف پدید آوردن تئاتر حرفهای کودکان و نوجوانان در سطح استاندارهای جهانی آغاز به کار کرد. بیژن مفید، رضا بابک، مرضیه برومند، بهرام شاه‌محمدلو، علیرضا هدایی، سوسن فرخ‌نیا و خسرو شایسته، حسن دادشکر، ... نخستین گروه حرفهای تئاتر کودکان کانون را تشکیل دادند. یک سال پس از برپایی این مرکز، مرکز تئاتر سیار کانون نیز راه‌اندازی شد. در بهار سال 1352 اسکار باتک، از استادان نمایش عروسکی چکسلولکی، به کانون رفت و بخش تولید و آموزش نمایش عروسکی را در مرکز تولید تئاتر کانون راه‌اندازی کرد و هنرمندان بسیاری با تکنیک‌های مختلف نمایشهای عروسکی همچون نمایشهای دستکشی، میله‌‍ای و به ویژه نخی آشنا شدند. تئاتر عروسکی کانون در سه بخش آموزشی، اجرایی و کارگاهی فعالیت می‌کرد. اردشیر کشاورزی، کامبیز صمیمی مفخم، بیژن نعمتی، اردوان مفید، هنگامه مفید، ... از هنرمندان این دوره نمایشهای عروسکی بودند و حادثه در شهر عروسکها، داستان نخودی، شنل قرمزی، شنل هزار قصه، ... از نمایش های عروسکی این دوره بود.
حادثه در شهر عروسکها. نویسنده ژوزف پر. کارگردان اسکار باتک. گروه تئاتر کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان. 1351.
چرا عروسک‌های نمایشی برای کودکان مفید هستند؟
اجرای نمایش همیشه وسیله‌ی خوبی برای آموختن هدف‌های اولیه یادگیری است. مهارت‌های ارتباطی، زبانی و سوادآموزی در حالی شکل می‌گیرد که کودکان «به داستان‌ها با لذت گوش می‌دهند و پاسخ می‌گویند»، «داستان‌ها را به ترتیبِ درست بازگو می‌کنند» و «داستان‌های خود» را می‌سازند.
عروسک نمایشی راهی سرگرم کننده و مفيد برای کشف، آشنایی و مديريت احساسات در کودکان است. درک و صحبت درباره‌ی احساساتی مانند نااميدی و حسادت ممکن است برای کودک شما سخت باشد. کشف و ابراز اين احساسات به وسيله‌ی يک عروسک به کودک کمک می‌کند تا بهتر آن‌ها را مديريت کند. وقتي شما و کودک‌تان عروسک‌های منحصر به فرد خودتان را می‌سازید، نمايش عروسکی تبدیل به فعاليتی خلاقانه و سرگرم کننده می‌شود.
نمایش عروسکی قوه تخیل کودک را تقویت می‌کند، عروسک‌های نمایشی به رشد عاطفی کودک کمک می‌کنند، حرفهای گفته و ناگفته‌ی کودکان را در بازی با عروسک‌های‌شان ببینید!، نمایش عروسکی مهارت‌های حرکتی کودک را بهبود می‌بخشد، کودک از طریق نمایش عروسکی آداب معاشرت را می‌آموزد، نمایش عروسکی اعتماد به نفس کودک را در خواندن و حرف زدن افزایش می‌دهد، و فعالیت گروهی در کودکان را تقویت می‌کند. یک دوست عروسکی به کودک خود معرفی کنید و پرواز تخیل او را به هنگام تعریف داستان به تماشا بنشینید و ببینید چگونه اعتماد به نفس او در محیط‌های اجتماعی شکوفا می‌شود.
خرید بسته‌ی نمایش عروسکی با جانوران مقوایی
نمایش عروسکی و تعامل کودکان با عروسک‌گردان‌ها
لازمه اجرای نمایش عروسکی برای کودک صبر و حوصله فراوان، قدرت خلاقیت در لحظه و روحیه کار گروهی بالا است. آشنایی نسبی با روانشناسی کودک، علاقه‌مندی به کتابخوانی و اطلاعات عمومی بالا به اجراگران نمایش کمک می‌کند تا در مدیریت صحنه تبحر بیشتری پیدا کنند.
شکل اجرای نمایش‌ها به ویژه نمایشهای عروسکی به گونه‌ای است که کودک خود را در تعامل با گروه صحنه و تماشاگران دیگر احساس می‌کند. او در روند اجرا مشارکت دارد و با شخصیت‌های عروسکی و کودکان دیگر ارتباط برقرار می‌کند. عروسک‌گردان‌ها درباره اتفاقات نمایش از بچه‌ها سوال می‌پرسند، پاسخ آن‌ها گاهی خط داستانی و سرنوشت عروسکها را تغییر می‌دهد.
نمایشهای عروسکی در موزه کودکی ایرانک
در تمامی تورهای موزه در مورد تاریخچه نمایشهای کودکان و نوجوانان در ایران صحبت می‌شود و بخشی به تاریخچه نمایشهای عروسکی در ایران و جهان اختصاص دارد. در اتاق نمایش موزه کودکی ایرانک مجموعه‌ای از عروسک‌های نمایشی ایران و جهان به بازدیدکنندگان معرفی می‌شود.
در موزه کودکی ایرانک نمایشهای عروسکی متنوعی برای گروه‌های سنی مختلف اجرا می‌شود. از آن میان می‌توان به خیمه‌شب بازی سلیم خان، خروس‌زری پیرهن‌پری، کدو قلقله‌زن، شنگول و منگول و حبه انگور، پهلوان کچل دزده و مرغ فلفلی، شنگول و منگول و حبه انگور، نارنج و ترنج، و ... اشاره کرد.
نمایش عروسکی کچل پهلوان
نمایش کدو قلقله‌زن
نمایش خروس‌زری پیرهن‌پری
نمایش شنگول و منگول و حبه انگور
نمایش عروسکی دزده و مرغ فلفلی در موزه کودکی ایرانک
نمایش عروسکی در ایران ، قهرمانانی آفرید که سده ها همنشین کودکان شهر و روستا بودند.
برای ثبت نام در کارگاه‌های موزه ایرانک به لینک زیر مراجعه کنید.
برای اطلاع از سایر کارگاه‌های موزه به لینک‌های زیر مراجعه کنید:
کارگاه آموزش انیمیشن موزه کودکی ایرانک
کارگاه قصه‌های شاهنامه موزه ایرانک
تور نخودچی‌های موزه ایرانک