کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان یکی از موسسه‌های فرهنگی در حوزه فرهنگ کودکی است که در چارچوب شکل‌گیری نظام نهاد کودکی ایران در بهمن ماه 1344 زیر نظر فرح پهلوی پایه‌گذاری شد. پایه‌گذاری این موسسه، برآمده از بررسی‌های ژرف از ناکارآمدی نظام آموزش و پرورش رسمی در خلاقیت‌پروری و ضرورت گسترش کتابخانه‌های ویژه کودکان بود. این موسسه ابتدا کار خود را با بنیاد گذاشتن کتابخانه آغاز کرد و سپس با آگاهی از این که تولید کتاب کودک بخشی جدایی‌ناپذیر از گسترش کتابخانه‌های کودک است، انتشارات کانون پایه گذاشته شد و نخستین کتاب آن هم «مهمان‌های ناخوانده» از فریده فرجام بود.
در سال 1345 کانون با راه‌اندازی شبکه کتابخانه‌های شهری کار خود را گسترش داد و تا سال 1348 دوازده کتابخانه ثابت در مناطق گوناگون و به ویژه جنوب شهر تهران راه انداخت که تاثیر بسزایی در طرح نیازهای کودکان به کتابخانه ویژه خود و ادبیات‌شان داشت. پس از این دوره بود که راه‌اندازی کتابخانه‌های کانون در شهرهای دور و نزدیک، کوچک و بزرگ ایران برنامه‌ریزی و اجرا شد.
در اساس‌نامه کانون، فعالیت‌های سمعی و بصری و سینمایی هم پیش‌بینی شده بود و از همان آغاز فیلم‌های مناسب این گروه سنی تهیه و در کتابخانهها و آموزشگاهها نمایش داده می‌شد. تا این که خود کانون در زمینه تولید فیلم و انیمیشن و تئاتر کودک به فعالیت پرداخت و برایند آن پس از پانزده سال کار در سال 1357 شکل‌گیری نهادی به نام سینما و تئاتر کودک در ایران بود. هم‌چنین کانون در حوزه آموزش موسیقی و نقاشی با کودکان کتابخانهها کار می‌کرد و در این زمینه نسل‌هایی از کودکان خلاق را پروراند. فعالیت‌های کانون تنها محدود به کودکان شهری نبود و با راه‌اندازی کتابخانه‌های سیار روستایی کتاب و کتابخانه به دورافتاده‌ترین مناطق ایران برده می‌شد و برای کودکان جدای از کتاب، فیلم نمایش می‌دادند و تئاتر اجرا می‌کردند. کانون پرورش فکری کودکان اکنون با بیش از هزار کتابخانه و مرکز آفرینش‌های هنری و سازمان‌های گوناگون در زمینه انتشارات، فیلم و تئاتر و موسیقی، تربیت کتابدار و... بزرگ‌ترین موسسه فرهنگی در حوزه کودک و نوجوان در ایران است.
منبع: تاریخ ادبیات کودکان ایران (جلد 8)، ادبیات کودکان در روزگار نو 1340-1357
کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان که در سال 1344 کار خود را با ساخت کتابخانه‌های کودک آغاز کرد، خیلی زود حوزه‌های کارش را گسترش داد و به انتشار کتاب، تولید فیلم سینمایی، انیمیشن، تئاتر و موسیقی کودک، آموزش نقاشی و... پرداخت.
مهمان‌های ناخوانده نوشته فریده فرجام و تصویرگری جودی فرمانفرماییان، نخستین کتابی بود که انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان منتشر کرد.
کتابخانه سیار کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان
کانون پرورش فکری نخستین سازمانی بود که با هدف پخش هرچه گسترده‌تر کتاب میان کودکان و نوجوانان، به راه‌اندازی کتابخانه‌های سیار پرداخت. ابتدا طرحی برای راه‌اندازی كتابخانه‌های سیار در استان تهران در دستور کار قرار گرفت. این طرح پس از تصویب، به شكل آزمایشی در تهران انجام شد، با این هدف كه نوجوانان و كودكان را به كتاب و مطالعه عادت دهد. نخست صندوق‌هایی ساخته شد كه گنجایش 80 تا100 كتاب را داشت و به آسانی جابه‌جا می‌شد. كتاب‌ها برپایه وضعیت اجتماعی نوجوانان گزینش و دسته‌‌بندی شده بودند. هر صندوق دارای رهنمود‌های روشنی برای کتابداران درباره چگونگی بهره‌مندی از كتاب‌ها و شیوه امانت دادن آنها و دیگر نکته‌های لازم بود. 250 صندوق برای مدرسه‌های نقاط پر‌جمعیت شهر تهران كه كتابخانه نداشتند و 250 صندوق هم برای مدرسه‌های روستاهای استان تهران كه سپاهیان دانش در آنها حضور داشتند، در نظر گرفته شدند.
به این ترتیب نخستین كتابخانه سیار كودك در اتوبوس قدیمی شركت واحد اتوبوسرانی که قفسه‌بندی شده بود، در 15 مهر ماه سال 1345 آغاز به کار کرد و كتاب‌های غیردرسی را در اختیار 15 هزار كودك دبستانی و دبیرستانی در 39 مدرسه محله جوادیه و نازی‌آباد و دبستان‌های شرق تهران كه بیشتر دانش‌آموزان آنها بی‌بهره بودند، گذاشت. گنجایش این اتوبوس کمابیش 2 هزار جلد كتاب بود و می‌بایست تا آخر آبان ماه به سه برابر افزایش یابد. پس از مدتی کوتاه، سه اتوبوس كتابخانه سیار دیگر نیز آماده شدند تا به دانش‌آموزان بیش از 200 دبستان، بخش‌های كودكان بیمارستان‌های تهران و جاهایی كه كتابخانه نداشت، کتاب‌‌رسانی کنند. رفته رفته این برنامه به شهرستان‌‌ها و روستاها گسترش داده شد. شمار مراجعه‌کنندگان به این کتابخانهها در هر ماه به 12785 نفر می‌رسید.
سه اتوبوس كتابخانه سیار هر یك دارای دو كتابدار بودند. هر اتوبوس 120 مدرسه را پوشش می‌داد و کتابداران هر 15 روز یكبار برای تعویض و پس گرفتن كتاب‌ها به مدرسه‌ها می‌رفتند. در آموزشگاهها کتابها در دسترس مدیران قرار می‌گرفت و اگر كتابخانه و كتابدار داشتند، برای امانت به آنها سپرده می‌شد. در سال 1357 شمار واحدهای کتابخانه سیار شهری به 14 واحد افزایش یافت....
منبع: تاریخ ادبیات کودکان ایران (جلد 8)، ادبیات کودکان در روزگار نو، فصل 7
نویسندگان
علی‌اکبر صادقی (1316- ) در تهران زاده شد. او از 5 سالگی علاقه خود را به نقاشی نشان می‌داد و هیچ‌گاه از این علاقه دست نکشید. او پس از به پایان رساندن دوره کارشناسی دانشکده هنرهای زیبا، به کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان پیوست. نخستین کتابی که در آن‌جا تصویرگری کرد، «پهلوان پهلوانان» بود. توجه و علاقه صادقی به آثار حماسی سبب شد که در تقسیم کار انتشارات کانون، بیشتر چنین جنس از کارها را به او بسپارند که از میان آنها می‌توان به کتاب‌های «عبدالرزاق پهلوان»، «گُردآفرید»، «آورده‌اند که، فردوسی...» اشاره کرد. او آثار دیگری نیز هم چون کتاب «باران»، «آفتاب، و قصه کاشی» نوشته نادر ابراهیمی، «حقیقت بلندتر از آسمان» و... را هم برای کودکان تصویرگری کرده است. صادقی کارگردانی شش فیلم انیمیشن برای کودکان: «هفت شهر»، «گل باران»، «ملک خورشید»، «من آنم که...»، «رخ»، «زال و سیمرغ» را نیز در کارنامه خود دارد.
نیکزاد نجومی (1320 - ) در کرمانشاه زاده شد. او دانش‌آموخته رشته نقاشی است. از سال 1346 همکاری‌اش را با کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان آغاز کرد. نخستین کار او تصویرگری «آفتاب در سیم‌ها» بود. نجومی یکی از نخستین تصویرگرانی بود که در آتلیه کانون از تکنیک چاپ برای آفرینش تصویرهای خود سود جست. نجومی چند کتاب تصویری به نام‌های «اگر جانوران صورت‌های رنگی داشتند»، «از یک تا ده» و «الفبای فارسی» پدید آورد. از دیگر کتاب‌هایی که در کانون تصویرگری کرد می‌توان به «گل بلور و خورشید»، «بستور» و «کی از همه پرزورتره» اشاره کرد.
ابراهیم حقیقی (1328- ) در تهران زاده شد. به سبب این که پدرش عکاس پرتره بود خیلی زود با دنیای تصویر آشنا شد. در دانشگاه رشته معماری خواند. او یکی از نخستین تصویرگرانی است که کار تصویرگری کتاب‌های کودکان را با انتشارات امیرکبیر آغاز کرد. هنگامی‌که هنوز دانشجو بود به کانون پیوست و به گفته خودش در کنار تصویرگران و انیماتورهای جوان و جست‌وجوگر هم‌چون فرشید مثقالی، نفیسه ریاحی و نورالدین زرین‌کلک تجربه اندوخت. پس از آن به امیرکبیر رفت و در آن جا به تصویرگری کتاب‌های کودکان پرداخت. کتاب‌های «بارون» و «دروازه بخت» نخستین کارهای او برای کودکان بودند که در سال 1357 منتشر شدند.
نورالدین زرین‌کلک (1316- ) در مشهد زاده شد. اگرچه رشته داروسازی را دنبال کرد، اما با روش خودآموزی و شرکت در کلاس‌های آزاد، نقاشی را آموخت. از گروه نخست پایه‌گذاران شورای کتاب کودک بود و با شکل‌گیری کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در آن‌جا هم به کار پرداخت. اولین کتابی که در کانون تصویرگری کرد، «امیرحمزه صاحبقران و مهتر نسیم عیار» نوشته محمدعلی سپانلو (1347) بود. بعد هم در سال 1348 «افسانه سیمرغ» نوشته دکتر زهرا خانلری را برای فرانکلین کار کرد. تصویرگری کتاب «کلا‌غ‌ها» نوشته نادر ابراهیمی و «قصه گل‌های قالی» از آثار او در کانون است. کتاب «آ اول الفباست» و «وقتی که من بچه بودم» از کتاب‌هایی است که متن و تصویر هر دو کار خود اوست.
زرین‌کلک از سال 1350 تا 1357 هفت فیلم انیمیشن ساخت. از انیمیشن‌های او برای کودکان می‌توان به «اتل متل توتوله» و «دنیای دیوانه دیوانه دیوانه» اشاره کرد.
آلن بایاش (1936- ) تصویرگر فرانسوی و استاد دانشکده هنرهای تزیینی که از سال‌های پایانی 1340 در ایران زندگی کرده است و به فرهنگ ایران دلبستگی بسیار دارد. او با تصویرگری دو کتاب از انتشارات کانون: «بابابرفی» نوشته جبار باغچه‌بان و کتاب «چوپان دریایی» که خود نویسنده آن هم بود، جدای از کار نقاشی که حرفه اصلی‌اش است، کار تصویرگری را در ایران آغاز کرد. او در این کتابها از نگارگری شرقی تاثیر پذیرفته است.
بهمن دادخواه (1319 - ) در بندر انزلی زاده شد. اگرچه رشته تخصصی او دندان‌پزشکی است، اما به سبب علاقه شخصی نقاشی و تصویرگری را دنبال کرد. نخستین اثری که تصویرگری کرد «گیلان» نام دارد که نوشته خود اوست. از آثار دیگر دادخواه برای کودکان می‌توان به کتاب «لی‌لی لی‌لی حوضک»، سروده م. آزاد، «سیمرغ و سی مرغ»، «توکایی در قفس»، «سیبو و سار کوچولو»، «آهو و پرنده‌ها» و «بهار در شعر شاعران ایران» نام برد. او برای تصویرگری تعدادی از کتاب‌هایش جوایزی دریافت کرد. دیپلم افتخار دفتر بین‌المللی کتاب برای نسل جوان و پلاک طلایی براتیسلاوا از آن جمله‌اند.
نفیسه ریاحی (۱۳۲۲-۱۳۷۹) نقاش و مجسمه‌ساز و انیماتور دانش‌آموخته هنرهای تزیینی و مجسمه‌سازی بود. از سال 1345 تا 1347 در وزارت فرهنگ و هنر مشغول به کار بود و دو فیلم «نقاشی متحرک گربه‌ها» و «ملک جمشید» را کارگردانی کرده است. وی با برنامه کودک تلویزیون ملی ایران و سازمان نگاره زیر نظر فیروز شیروانلو همکاری داشت. تصویرگری کتاب‌های «چه می خواهید بدانید»، «پول و اقتصاد» و «هفت خوان رستم» برای کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، از آثار او است.
فرشید مثقالی ( 1322- ) در اصفهان زاده شد. او دانش‌آموخته رشته نقاشی از دانشکده هنرهای زیبا است. تصویرگری برای کودکان را با مجله «کیهان بچه‌ها» شروع کرد. کتاب‌های «کره اسب سیاه»، با تصویرگری سیاه و سفید و کتاب رنگی «خروس زری، پیرهن پری» اثر احمد شاملو از نخستین تصویرسازی‌های او به‌شمار می‌روند. تصویرگری برای کانون پرورش فکری را با کتاب «عمونوروز» آغاز و با کتاب «جمشید شاه» ادامه داد. شناخته‌شده‌ترین اثر او در حوزه تصویرگری «ماهی سیاه کوچولو» است. این کتاب در دوسالانه تصویرگری براتیسلاوا (1348) دیپلم افتخار گرفت. در سال 1974 فرشید مثقالی از سوی شورای کتاب کودک، نامزد «جایزه هانس کریستین آندرسن» در حوزه تصویرگری شد و توانست خود و ایران را صاحب این جایزه بزرگ کند.