تصویرگری کتاب‌های کودکان

از سال 1300 تا 1340 با شکل‌گیری نظام آموزش و پرورش ابتدایی و متوسطه نیاز به ‏تصویرگری کتاب‌های درسی و آموزشی یکی از اولویت‌های جامعه شد. در این ‏دوره گروهی از دانشجویان که برای ادامه آموزش عالی در رشته‌های نقاشی و ‏هنرهای تجسمی به اروپا و دیگر کشورهای پیشرفته رفته بودند، با خود کتاب‏های مصور و تصویری می‌آوردند و فرهنگیان و کارگزاران فرهنگی با این پدیده ‏بیش از گذشته آشنا می‌شدند. در سال 1319 با راه‌اندازی هنرکده که هنرهای زیبا را ‏در سطح عالی آموزش می‌داد، جوانان هنرمند در ایران توانستند با ‏نقاشی و گرافیک که در غرب رایج بود آشنا شوند. همه این‌ها و نیازهای کودکان به ‏نشریه‌های ویژه خود و کتاب‌های غیردرسی سبب شد که کم کم گروهی از همین ‏هنرمندان جوان کار تصویرگری در نشریه‌های ویژه کودکان و نوجوانان و کتاب ‏کودک را در ایران شکل دهند. این گروه از تصویرگران پیشگام کسانی چون لیلی ‏تقی‌پور میلانی، جواد جوادی‌پور، محمد بهرامی، پرویز کلانتری، جعفر تجارتجی، ‏مرتضی ممیز و دیگران بودند. 
 

منبع: تصویرگری کتاب‌های کودکان، تاریخ، تعریف و گونه‌ها، زهره قایینی، انتشارات موسسه ‏پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان

لیلی تقی‌پور میلانی (1299-1380) نخستین بانوی تصویرگر کتاب کودک در ایران در سال ‌‏1325 از دانشکده هنرهای زیبا دانش‌آموخته شد. او در دوره زندگی خود کتاب‌های زیادی ‏را تصویرگری کرد که در میان آن‌ها می‌توان به مجموعه داستان‌ها و افسانه‌های صبحی ‏مهتدی‌، هشت کتاب از انجوی شیرازی و کتاب‌هایی از جبار باغچه‌بان اشاره کرد. تقی‌پور ‏سال‌ها در اداره‌ی ‌نگارش وزارت‌خانه آموزش و پرورش کار می‌کرد و برخی تصویرهای ‏کتاب‌های درسی دهه‌ی سی از آثار اوست. ‏
گل‌هاى حافظ اثر هانری گی، ترجمه محسن صبا از نخستین کتاب‌های پاپ آپ Pop-up book  ایران ‏است که از سوی او تصویرگری شده است. این کتاب در سال 1337 در چاپخانه بانک ملى ‏ایران منتشر شد.‏


جعفر تجارتچی (1297-1380) کاریکاتوریست و انیماتور که پدر کارتون ایران نیز نامیده ‏شده است، در سال 1327 برای تهیه فیلم‌های انیمیشن به اداره فرهنگ و هنر پیوست. او ‏از نیمه دهه 40 مجموعه آثاری را بر پایه گردآوری از فرهنگ مردم منتشر کرد. ادبیات ‏عامیانه و کلاسیک فارسی منبع آثار تجارتچی بود. «کتاب‌های مصور» نخستین مجموعه ‏اثر اوست که برگرفته از ادبیات عامیانه‌اند و با زبانی گفت‌وگویی، تصویرهای کمیک و با ‏شمارگان بالا چاپ شده‌اند و در رده کتاب‌های بازاری جای می‌گیرند. این مجموعه کتاب اما ‏به سبب آشنا کردن کودکان با ادبیات عامیانه، در دوره تاریخی انتشار خود شایان توجه‌اند. ‏آثاری همچون «خاله سوسکه و آقا موشه», «قصه نارنج و ترنج»، «قصه موش دُم‌بریده»، ‌‏«قصه اتل متل توتوله»، داستان «کک به تنور» و «عمو نوروز»، از آن جمله‌اند.‏


محمود جوادی‌پور (1299-1391) در سال‌های ۱۳۲۰ پس از گرفتن دیپلم ماشین‌سازی به ‏دانشکده‌ی هنرهای زیبا رفت. در سال ۱۳۲۶ لیسانس خود را در رشته نقاشی گرفت و برای ‏ادامه تحصیل راهی آکادمی هنرهای زیبای مونیخ شد. در سال ۱۳۳۴ از شورای‌ عالی‌ ‏فرهنگ درجه دکترا گرفت. جوادی‌پور از سال دوم دانشکده در چاپخانه‌ بانک ملی ایران، به ‏عنوان نقاش و گرافیست استخدام شد. از همان وقت برای داستان‌های «اطلاعات ‏هفتگی» و بعضی از نشریه‌های دیگر نقاشی می‌کرد. نخستین کتابی که تصویرگری کرد، ‏کتاب «کودک دبیره» از استاد ذبیح بهروز بود که در سال 1323 منتشر شد. از دیگر آثار او ‏می‌توان از کتاب‌های «موش و گربه»، «داستان‌های ایران باستان»، پنج جلد «راهنمای ‏هنر» و «راهنمای تدریس (هنر)» برای دوره‌های ابتدایی و راهنمایی نام برد.‏


پرویز کلانتری (1310- 1395) دانش‌آموخته رشته نقاشی از دانشکده‌ی هنرهای زیبای ‏دانشگاه تهران بود. او در دانشگاه با همایون صنعتی‌زاده آشنا شد و همین آشنایی سبب ‏شد به مؤسسه‌ی فرانکلین که کتاب‌های درسی و نشریه‌های پیک را منتشر می‌کرد، راه ‏یابد. در همین دوره، همراه با هرمز وحید، سفری آموزشی به آمریکا داشت. در دهه 1340 ‏و 50 او چندین کتاب درسی را تصویرگری کرده است. او از نخستین تصویرگرانی بود که با ‏مجموعه نشریه‌های پیک همکاری داشت. کلانتری سپس در کانون پرورش فکری کودکان ‏و نوجوانان عهده‌دار مدیریت آموزش‌های هنری شد. نخستین کتابی که کلانتری برای ‏کودکان تصویرگری کرد «کدو قلقله‌‌زن» بود که در سال 1333 منتشر شد. بعد از آن کتاب‌های «ماه مصنوعی»، «جمجمک برگ خزون»، «گل اومد بهار اومد»، «خر و خرکچی» و ‏کتاب «رنگین کمان» را نیز تصویرگری کرد.‏


مرتضی ممیز (1315-1384) که او را پدر گرافیک ایران می‌خوانند از کودکی با نقاشی آشنا ‏شد. او دانش‌آموخته رشته نقاشی از دانشکده هنرهای زیبا بود. افرادی چون اولیاء‌‌، ‏محمود جوادی‌پور و علی‌محمد حیدریان (شاگرد کمال‌الملک) آموزگاران او بودند‌. او دلیل ‏توجه‌اش به ادبیات کودکان را آشنایی با شورای کتاب کودک و لیلی آهی (ایمن) و بعد ‏توران میرهادی می‌دانست. از دیدگاه او رشته گرافیک به بالا بردن سطح تصویرگری کتاب ‏کودک در ایران یاری بسیار رسانده است‌. ممیز چندین عنوان کتاب برای کودکان ‏تصویرگری کرده و کارگردانی سه فیلم کوتاه و انیمیشن برای کودکان را به عهده داشت ‏است. از جمله کتاب‌هایی که تصویرگری آن‌ها را به عهده داشته می‌توان به «هر کس ‏خانه‌ای دارد»، «پالتو قرمز»، «قصه‌های خوب برای بچه‌های خوب برگزیده قصه های ‏مثنوی مولوی» «گنجشک و مردم» و «حقیقت و مرد دانا» اشاره کرد.‏


محمد بهرامی (1305-) در کوهپایه‌های رحمت‌آباد گیلا‌ن به دنیا آمد. از ده-یازده سالگی ‏به سبب علا‌قه فراوان به نقاشی، به اداره صنایع مستظرفه رفت. در این اداره با آثار نقاشان ‏واقع‌گرای ایران آشنا شد. او دانش‌آموخته‌ی دانشکده هنرهای زیبا است و نخستین ‏آتلیه گرافیک به نام آتلیه بهرامی را در ایران راه‌اندازی کرد. از تصویرگری‌های او برای کتاب‌‏های کودکان می‌توان به: «داستان‌های برگزیده»، «سرگذشت کندوها»، «قصه‌های ‏خوب برای بچه‌های خوب یا برگزیده قصه‌های کلیله و دمنه»، «قصه‌های خوب برای ‏بچه‌های خوب یا برگزیده قصه‌های مرزبان‌نامه»، «قصه خاله سوسکه و آقا موشه» و ‌‏«قصه‌های برگزیده از هزار و یکشب» اشاره کرد.‏


غلا‌معلی مکتبی (1313- ) از کودکی به نقاشی علاقه داشت. او پس از پایان دوره ‏دبیرستان، برای ادامه تحصیل از اهواز به تهران آمد و به دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه ‏تهران وارد شد. از استادانی چون علی‌محمد حیدریان، جواد حمیدی و جوادی‌پور بهره ‏گرفت و  چون به هنر گرافیک نیز علاقه داشت، مدتی در بخش تصویرسازی کتاب، به ‏شکل تجربی کار کرد و برای ادامه تحصیل و فراگیری هنر نقاشی به فرانسه رفت. پس از ‏بازگشت به ایران به دعوت رئیس مؤسسه فرانکلین به آن مؤسسه رفت و به کار ‏تصویرگری کتاب پرداخت. نخستین کتابی که برای کودکان تصویرگری کرد‌، «حسنی»  ‏نوشته فریده فرجام بود که در سال 1338 از سوی انتشارات سخن منتشر شد.‏


محمد زمان زمانی (1301- 1395) از کودکی به نقاشی علاقه داشت. از کلاس هفتم به ‏مدرسه دارالفنون رفت و در آن‌جا دو استاد به نام‌های ارژنگی و عیسی ساعد او را در این ‏کار تشویق کردند. پس از گرفتن دیپلم دو سال در استانبول بود و در آنجا با کار گرافیک و ‏پوستر آشنا شد. پس از بازگشت به دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران رفت و با ‏دانش‌آموخته شدن، به کار طراحی کتاب‌های درسی در مؤسسه انتشارات فرانکلین ‏پرداخت. او نخستین طراح کتاب‌های درسی بود. به گفته خودش: نخستین طرح‌هایی که ‏برای کودکان انجام دادم، برای مجله کودکان در نشریه کیهان و بعدها برای کانون پرورش ‏فکری کودکان و نوجوانان بود. از کارهایی که زمانی برای کودکان تصویرگری کرده می‌توان ‏از «خورشید»، «گمشده‌ی لب دریا»، «کره اسب سیاه»، «اژدهای سیاه»، «پروانه‌ها و ‏باران»، «شاخهای ملوس»‌، «قصه نخودی»‌ و «ماه در دره نیلوفرها» نام برد.‏