عروسک‌های مردم‌ساخت، یا عروسک‌های دست‌ساخت، گونه‌ای عروسک است که در خانه‌ها، با دست و با مواد در دسترس مانند کهنه پارچه، خرده‌ریزهای دور ریختنی، نی و بوریا و برگ‌های حصیری نخل‌هایی مانند خرما، یا هر گونه گیاه دیگری ساخته می‌شود. این عروسک‌ها را بیش‌تر زنان و دختران درست می‌کنند و البته گاهی مردان نیز در ساخت آن‌ها مشارکت دارند. پیشینه ساخت این عروسک‌ها به پیش از تاریخ می‌رسد و به راستی نمی‌توان زمانی برای آن پیدا کرد. آیا هنگامی که زنان در جامعه‌های شکارگر- گردآورنده به دست کودکان خود تکه چوبی دادند که بر سر آن چند پوش از گیاه بود، آغاز ساخت این عروسک‌ها نبود؟ هم‌چنین بخشی از این عروسک‌ها برآمده از آیین‌های کهن مانند آیین‌های پیش‌بهاری، آیین باران‌خواهی، آیین برآوردن حاجت‌ها و شفای دردها است. نمونه این عروسک‌ها، عروسک‌های باران با نام‌هایی مانند «اَتَلو مَتلو»،«چولی قزک» ، «چمچه گَلین»، «بوکه باران » و ... در جای جای این سرزمین نیمه‌خشک است. «تَکَم» عروسکی ویژه آذربایجان، از آیین‌های پیشواز بهاری است. گروه دیگری از عروسک‌های مردم‌ساخت به نمایش‌های سرگرم‌کننده اختصاص دارند. عروسک اسبک یا الاغ چوبی، از این گروه هستند. گروه دیگر از عروسک‌های مردم‌ساخت که گسترده‌ترین آن‌ها به شمار می‌رود، عروسک‌های خانگی هستند. ساخت این‌گونه عروسک در خانه و بیش‌تر هم برای دخترها و با کهنه پارچه و دیگر مواد در دسترس انجام می‌شده است.
منبع: تاریخ کودک و کودکی در ایران، اثر در دست پژوهش، موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان
صورت عروسک‌ها را از چوبی گرد که سوراخ مشک‌های آب را با آن می‌بستند، درست می‌کردیم. روی آن را پارچه سفید می‌کشیدیم و برای‌اش با زغال چشم و ابرو می‌گذاشتیم. بدن عروسک را هم از دو تا چوب نازک درخت گز یا انار درست می‌کردیم. بعد یک چارقد سرش می‌کردیم که با سنجاق قفلی زیر گلوی عروسک محکم می‌شد. برای‌اش پیراهن و شلوار هم مانند لباس زنان منطقه می‌دوختیم.
ننه سلما، روستای دستکندی میمند
این عروسک لیلی نام دارد چون می‌تواند برقصد. آن را از چوب نی و پارچه درست می‌کردیم و برای این که بتواند برقصد دست‌های‌اش را از بالای کتف با نخ به شانه متصل می‌کردیم. با کشیدن نخی در زیر لباس‌اش، دست‌های‌اش بالا و پایین می‌رفت. دو تور رنگی هم به مچ دو دست عروسک بسته می‌شد که رقص محلی آن منطقه را تداعی می‌کرد.
خدیجه بیعت‌فر، روستای ماهور گچساران خوزستان