امیر عنصرالمعالی کیکاوس‌بن اسکندربن قابوس‌بن وشمگیر از شاهزادگان خاندان زیار در سال ۴۱۲ هجری به دنیا آمد. خاندان زیار در سده‌ی چهارم و پنجم هجری در نواحی شمالی ایران یعنی گرگان، طبرستان، گیلان، ری و جبال حکومت می‌کردند. پدر عنصرالمعالی، اسکندر، دارا و مادرش فرزند مرزبان‌بن رستم باوندی نویسنده‌ی «مرزبان نامه» بود. کیکاوس هشت سال از دوران جوانی خود را در غزنین در خدمت مودودبن مسعود غزنوی گذراند و با دختر محمد غزنوی ازدواج کرد. حاصل این پیوند پسری به نام گیلانشاه بود. چنانکه می‌گوید: «بدان ای پسر که روزگار خال تو، مودودبن مسعود در غزنین بود من به غزنین شدم مرا اعزاز و اکرام کرد و...»
کیکاوس در سال ۴۴۱ هجری و پس از آنکه پادشاه غزنوی درگذشت به سرزمین زیاریان بازگشت و در ۶۳ سالگی کتاب «قابوس نامه» (نصیحت نامه یا اندرزنامه) را با هدف آموزش فرزند خود نوشت. در هر باب این کتاب حکایت‌ها و روایت‌ها، آیه‌های قرآن و حدیث‌های مختلف گنجانده شده است