کهن ‌ترین گونه افسانه ‌های ایرانی افسانه ‌های اساطیری - دینی هستند. این افسانه‌ ها به دو شکل روایت ‌های ‌مردمی و نوشتاری به جا مانده ‌اند. در این افسانه ‌ها که روایت ‌های گوناگون و گاهی دستکاری شده‌ای از آن‌ ها میان مردم بر سر زبان ‌هاست‌، نشانه ‌های آموزه ‌های اسطوره ‌ای و دینی ایران پیش از اسلام به خوبی دیده ‌می‌شود. رویهمرفته افسانه‌ های مردمی ایرانی به شکلی ژرف با اندیشه‌ های مزدیسنا همخوانی دارند. بخش ‌کردن کیهان و موجودات‌، به نیروی اهورایی و اهریمنی‌، برجسته ‌ترین تاثیر این اندیشه‌ ها بر افسانه هاست. از دیدگاه شخصیت‌ شناسی نیز عناصر بر جسته ‌ای از این اندیشه در افسانه ‌های مردمی دیده می‌شود. دیوها، اژدها و پهلوانان حماسی از آن جمله ‌اند. طرح سنت ‌های کهن در اندرونه این افسانه‌ ها بخشی دیگر از این ‌تاثیر را نشان می‌دهد