پیشینه و خاستگاه «جام چهل کلید»
از اشیاء موجود، ۱ شیء پیشینه و خاستگاه «جام چهل کلید» دارد.
جام چهلکلید یا چهل بسم الله یکی از سوغاتهای قدیمی شهر مشهد است. ظرفی است برنجی که همه جایش چهل آیه که با «قل» شروع میشود، حک کردهاند و چهل کلید کوچک با زنجیر به آن زدهاند. جام چهل کلید را جام تفأل و غیب گویی نیز نامیدهاند. این گونه جام برنجی که در سده ۱۵ و ۱۶ میلادی با نقوش و زمینه مشکی با دست کنده کاری میشد، در دوران پیش از دودمان صفوی وجود نداشت و ظاهراً پس از روی کار آمدن خاندان صفوی برای فالگیری و طالع بینی از سوی غیب گویان و فالگیران بکار میرفت.
در بخش داخلی این جام ها معمولا، کتیبههایی با عناوین آیهالکرسی، انا فتحنا، سوره حمد، سوره نصر، سوره ناس و سوره قارعه مشاهده میشود و در بخش بیرونی، آیه و ان یکاد، اسامی دوازده معصوم، دعای نادعلی، آیههای قرآنی و دوازده صورت فلکی حکاکی شده است.
در لبه باریک جام مدخل ریزی وجود دارد که چهل قطعه کوچک و باریک مستطیل شکل برنجی منقوش به کلمات «بسم الله الرحمن الرحیم» در بند به صورت کلاف در این مدخل قرار میگیرد. به همین علت جام چهل کلید نامیده می شود.
اما امروزه شکل و نحوه کار این جام تغییر کردهاست، به طوری که در فروشگاهها و اماکنی که انواع سوغات مشهد عرضه میشود، جامهایی طلایی رنگ به چشم میخورد که روی هم چیده شدهاند و در بازار، بنا به شکل ظاهری آن به جام چهل کلید معروف است. گویا این جام جایگزین همان جام دوران صفویه شده است.
بنا بر گفتهها، این جام برای گشایش کار، بختگشایی و چله بریدن نوزاد کاربرد دارد. نماد دست که در برخی جامها به صورت عمودی از میان ظرف بیرون آمده، از طراحیهایی است که بعدها به این جام اضافه شدهاست و برخی زائران این جام را به عنوان نمادی برای گرفتن حاجات تهیه میکنند.
در گذشته، بسیاری از زائران کاسهای نذر حرم میکردند تا لب تشنگان بارگاه ملکوتی حضرت رضا(ع) را سیراب کنند و جالب اینجاست که عدهای برای شفا گرفتن، همین کاسهها را به نیت شفا با خود به شهرشان میبردند، اما به طور کلی کاسههای طلایی در شهر مشهد، نماد تبرک و نوشیدن آب به نیت شفاست و یکی از سوغات سنتی این شهر تلقی میشود.
منبع:
حاجی، غزاله. «سوغات مشهدی با چهل کلید مشکلگشا». شهرآرا، ۱۳۹۱.